Het was weer zover; 5 mei. De dag waarop wij onze vrijheid vieren na 5 jaar van bezetting. 76 jaar geleden eindigde hij. Toch vraag je je soms af hoe wij ons de oorlog als collectief herinneren. Wij blijken namelijk massaal in een Hollywood-film te leven.
Deze week las ik de (veelal geprezen) speech van Roxane van Iperen. Een juriste en auteur die een goedbedoelde boodschap wilde meegeven. Goed bedoeld. Maar goed bedoeld is niet altijd juist. Je kunt een auto op de snelweg goed bedoelde ruimte geven, maar als je daardoor een kettingbotsing veroorzaakt op de andere baan, zit je wel met een probleem opgescheept.
Van Iperen gaf aan dat minderheden onderbelicht zijn in het geschiedonderwijs. Zij vroeg zich af waarom vrouwen kaalgeschoren werden na de oorlog en daarom in een onterecht beschamend daglicht worden geplaatst en waarom daar zo’n nadruk op gelegd wordt ten nadele van de vrouwen. Ze vroeg zich af waarom homo’s niet genoemd worden in de geschiedschrijving op school. En ze vroeg zich af waarom veel mensen collaboreerden met de vijand, anderen niets deden en waarom dit onderbelicht is in de Nederlandse geschiedschrijving. Zij gaf bovendien aan dat tot de jaren ’60 vooral de heldendaden van het Nederlandse verzet belicht werden. De positieve kant. Er moet volgens haar meer aandacht zijn voor de donkere kant, voor de mensen die wel wisten maar niets deden.
Dat er woede leeft over slachtoffers is terecht. Dat er te weinig onderzoek is gedaan naar minderheden is ook waar. Dat er veel mensen actief meewerkten aan de meest vreselijke dingen is absoluut onacceptabel. En inderdaad, veel mensen deden niet bijster veel om de Duitsers te verdrijven of om mensen in nood te helpen. Maar waarom is dat dan?
Een kleine geschiedenisles; in alle oorlogen, overal en altijd is het zo dat veel mensen niet veel doen om het onrecht aan te pakken. Dat maakt het niet fraai, maar het is een menselijk trekje. Overlevingsdrang. Het is hoe een kleine groep mensen een grote groep kan beheersen. Door angst. Door het feit dat die kleine groep wapens heeft die de grote groep kan uitroeien. Door het feit dat jij als individu niet veel voorstelt en inwisselbaar bent. Dat is nu juist de les die we geleerd hebben vanuit de oorlog. Ik zou, voor alle mensen die Rambo op tv zien en zichzelf daar ontzettend mee identificeren willen vragen; wat hadden mensen die wegkeken dan moeten doen? Waar zijn zij schuldig aan? Wat is er precies ‘donker’ aan? En waarom kijken jullie steeds met een bril van nu? Is jullie naam Captain Hindsight? in 1942 was het namelijk helemaal niet zeker dat Duitsland de oorlog ging verliezen; voor hetzelfde geld had het Duitse RIjk nog tot in lengte van dagen bestaan. De ‘dreiging’ van het communisme bestond nog. Ook homo zijn werd niet openlijk toegegeven; niet alleen in Duitsland, ook in Nederland. Je seksuele geaardheid stond niet in een register en er werd vaak stigmatiserend naar gekeken. Dat was de realiteit van het moment.
In elke oorlog doet het gros van de bevolking wat het altijd doet; zorgen dat er brood op de plank komt en niks meer. Verroer je niet, houd je adem in en stik niet. Het is een overlevingsinstinct. Voor hun informatie lazen mensen de krant, of luisterden naar de radio (hoewel die door de bezetter voor 99% gecontroleerd werd). Mensen kwamen niet veel buiten hun eigen gemeenschap. Iemand in Utrecht wist amper wat er in Maastricht gebeurde; het nieuws DAT via kranten naar buiten kwam werd gecensureerd, en nieuwsgierigheid was gevaarlijk. Hoe meer je wist, hoe verdachter je jezelf maakte. En laten we dan eens aannemen, zonder bewijs, dat een heleboel mensen wél wisten wat er allemaal gebeurde en wegkeken. Wat verwachten alle Rambo’s van onze tijd dan dat deze mensen hadden moeten doen?
En hoe bouw je na een traumatische oorlog een land op? Je geeft het voorbeelden. Je geeft het helden om naar op te kijken. Rambo’s. Op die manier hebben mensen iets om zich aan op te trekken, als het land in puin ligt. Is dat ideaal? Absoluut niet. Heeft dat pijnlijke, scherpe randjes? Zonder twijfel. Maar is dat dan niet een soort overlevingsdrang? Jazeker. Het geeft hoop. Het tracht de trauma’s achter te laten.
Dan de woede die gericht werd aan vrouwen. De woede van de bevolking richtte zich inderdaad vaak op een onjuiste, verkeerde manier op de verkeerde personen. Maar waarom reageerden die mensen dan zo ongepast op ‘collaborateurs’? Zou dat misschien dan niet verklaarbaar zijn doordat veel mensen 5 jaar lang hun mening voor zich moesten houden, geliefden verloren en met een ongezonde hoeveelheid opgekropte woede zaten? En was die woede dan specifiek alleen op vrouwen gericht? Laat ik dan dit zeggen; hoeveel vrouwen zijn er dan na de oorlog voor het vuurpeloton geëindigd, ten opzichte van het aantal mannen? Hoeveel vrouwen stonden in de frontlinie in de oorlog? Jazeker, vrouwen speelden een onmisbare rol in de verzorging, maar ik laat aan u over of u liever de persoon bent die iemands been amputeert, of degene bent wiens been geamputeerd wordt. Of degene bent die bepaalt of u iemands leven neemt of niet. Het punt is hier niet, om de rol van vrouwen te onderschatten; het punt is hier om aan te geven dat zowel vrouwen als mannen beide geleden hebben op een manier die wij ons niet meer voor kunnen stellen.
De meeste mensen in een oorlog, eender welke, gaan in overlevingsmodus. Sommigen van ons blijken Rambo te zijn. ECHTE Rambo’s. Maar een heleboel zijn het hert dat blijft staan wanneer een auto op hen afrijdt; ze verstijven. Rambo is Rambo omdat hij niet normaal is. Omdat zij iets durven, wat veel mensen niet durven. Die mensen vieren we. Maar kastijdt de herten niet omdat ze verstijven, omdat ze bang waren, of omdat ze in overlevingsmodus gaan. Of omdat ze een gezin hadden dat ze niet in gevaar wilden brengen of omdat ze zich probeerden aan te passen aan een hen opgedrongen situatie. Veroordeel actieve verraders, maar vraag je af wat het gros van de mensen deed verstijven. En veroordeel niet te snel. Er zijn veel bekende gevallen van mensen die dingen wisten tijdens de oorlog, maar niets durfden te doen. De rest van hun leven liepen ze met dat trauma rond. Met een ongekend schuldgevoel. Omdat ze angst hadden hun eigen leven te geven voor iemand anders.
Tegenwoordig is iedereen Rambo. U ziet het: op social media zijn er meer Rambo’s dan mensen. Iedereen ziet Rambo op hun scherm en denkt; dat wil ik ook. Totdat u een keer echt op straat tegenover een getrokken pistool staat. Eens kijken of u dan die schutter a la Jacky Chan uitschakelt met uw blote handen, of dat u verstijft en bidt dat het maar een boze droom is. Eens kijken of u uzelf vóór uw partner gooit als reddingspoging, met het risico om nooit meer wakker te worden. Ik prijs mijzelf gelukkig dat wij al 76 jaar die keuze niet meer hebben hoeven maken, zodat ik er voor mezelf (hopelijk) nooit achter hoef te komen.